OSMANLI IMPARATORLUGUNDA YABANCI POSTALAR VE ÜLKEYE ZARARLARI
Osmanli Imparatorlugunda posta teskilati 1840 yilina kadar sadece devlet hizmetlerinde görev yapiyordu. Ayni yilin Ekim ayinda Posta Nezaretinin kurulmasindan sonradir ki halkin da haberlesme ihtiyacina cevap verilmeye baslandi. Ancak yabanci postalar daha 16. yy.in sonlarindan itibaren faaliyete baslamislar ve 300 seneyi asan bir süre ülke içi ve disi haberlesmede etkin bir rol oynamislardir.
Imparatorlugun devlet sinirlari içerisinde yabancilarin islettikleri ilk Posta Teskilati Venedikliler tarafindan kurulmustur. 1580 yilinda Iskenderiye Halep –Izmir-Istanbul arasinda Posta Kuryeleri çalistirilmaya baslanir. Önceleri gizli olarak çalistirilan kuryeler zamanla hem çalisma alanlarini genislettiler hem de bu tarihten itibaren açik olarak çalismaya basladilar.
En genis yabanci posta teskilatini ise 1746 yilinda Avusturya Devleti kurmustur. (19.yy.da 70'in üzerinde Osmanli Sehrinde sube veya acenta açmistir) Bundan sonra ardi ardina diger yabanci ülke postalari kurulmaya baslanir. 1748 yilinda Rusya, 1812 yilinda Fransa (36 ayri sehirde), 1832 de Ingiltere, 1870 yilinda ise Almanya tarafindan kurulur ve isletilmeye baslanilir. Bunlara yine ayrica faaliyet yürüten Italya, Yunanistan, Romanya ve Osmanli Devletinin bir eyaleti olmasina ragmen Misir postalarini da eklemeliyiz.
Rusya, fiilen posta faaliyetleri yürütmekle kalmaz, bunu daha bir üst boyuta tasiyarak 1873 yilinda Osmanli Devleti ile yaptigi Ticaret Antlasmasina "resmi posta bürolari" açmakla ilgili bir hükümde koydurmustur. 1859 yilindan itibaren ise Beyrut, Çanakkale, Yafa ve Izmir'de bürolarini açar.
Özellikle sahil ve önemli ticaret merkezlerinde teskilatlanan yabanci postalarin kapitülasyonlarla çok yakin bir iliskisi vardir. Ne zaman yabanci postalarin kaldirilma girisimleri gündeme gelse, kapitülasyonlarla kendilerine ayricaliklar taninmis olan devletler bunun çikarlarina aykiri oldugu gerekçesiyle karsi çikmislar ve girisimleri durdurmuslardir. Hatta Fransiz'lar bunun bir adim ötesine de geçmis ve kendi posta kuryelerinin Osmanli Devlet Posta Tatarlari hükmünde (esdeger yetkilerde) tutulmasini dahi istemislerdir.(Bu amaçla 24 Muharrem 1270 tarihinde Sadarete bir tezkere ile basvursalar da olumlu bir sonuç alamazlar)*
Yabanci Postalar imparatorluk sinirlari içerisinde hem kara, hem de deniz hatlarinda çalismislardir. Ülke emniyetini ve idareyi olumsuz yönde etkilemis, halka yeterli ve düzenli postacilik hizmeti verilmesini engellemislerdir. Üstelik elde ettikleri gelirden Osmanli Devletine pay vermekte istememislerdir. Oysa sadece Vapur Postasi yoluyla yilda yaklasik 300.000 mektup tasiyorlardi. Buna karsilik kendi devletlerine yilda 600.000-800.000 Frank arasinda önemli bir gelir sagliyorlardi. Ayrica para ve esya tasimaciligi da yapiyorlardi. Tasima isi büyük bir gelir getiriyordu. Her posta bürosu kendi ülkesinin para birimi üzerinden özel bir tarife uyguluyor ve kendi pulunu kullaniyordu.
Yabanci Postalarin Idareye Olumsuz Etkilerine Gelince;
Olumsuz etkileri bir hayli fazlaydi. Bunlarin basinda devletin ülkeye girmesini yasakladigi yayinlar konusu geliyordu. Bu postalar denetlenemedigi için rejim muhalifi aydinlarin mektuplari ve yabanci gazeteler rahatlikla ülkeye girebiliyordu. Örnegin 1867-1868 yillarinda Osmanli aleyhine yayin yapan Yunan Gazeteleri bunlarin basinda geliyordu. Devlet buna engel olmak ister ve bu amaçla 1868 Ocaginda Istanbul'da ki Yunan Postanesini kapatir. Fakat bu girisim hiçbir ise yaramaz. Çünkü Yunan Postanesi hemen Fransiz ve Avusturya vapur sirketleri ile anlasmis ve Izmir'de ki posta bürosunun yönetimini de 1887 yilinda Avusturya'ya devretmistir.
Yine Romanya'da kurulan bir komite, Osmanli ülkesindeki Ulah ve Arnavutlari isyana tesvik eden gazetelerini Avusturya Postasi araciligiyla rahatça ulastirabiliyorlardi.**
Yabanci Postalarin varligi Osmanli Devletinin kendi posta teskilatinin örgütlenmesini de olumsuz olarak etkiliyordu. Devlet bunlarla mücadele edebilmek için sahillere ve bunlarin yogun bulundugu diger merkezlere daha çok önem vermek mecburiyetinde kalmistir. Ve hatta bunlarla rekabet açisindan bazi bölgelerde daha ucuza tasimacilik da yapmistir.
1874 yilinda Bern'de toplanan Milletlerarasi Posta Kongresinde Osmanli Delegasyonu Yabanci Posta Bürolarinin kaldirilmasini istemisse de kongre buna yetkili olmadigi için bir sonuç alinamamistir.
1880 yilinda hükümet tarafindan bir Ingiliz Posta Yüksek Memurun baskanliginda Milletlerarasi Osmanli Postasi kurdurulur. Fakat bu kurulus bazi devlet dairelerinin önemsiz mektup postalarini tasimak disinda bir is yapamaz.
27 Mart 1900 tarihli bir belgeye göre tüm ülkede faaliyet gösteren yabanci postalarin dagilimi söyledir. Avusturya 29 sehirde, Fransa ve Rusya 18'er sehirde, Almanya 5 ve Ingiltere 3 sehirde faaliyet göstermektedir. Ancak yabanci postalarin kaldirilmasi fikri giderek güçlenir ve hiz kazanir. Bunun gerekçelerini ise söyle siralamak mümkündür.
Ø Her ülkede postayi isletme hakki devletindir.
Ø Yabanci Postalar ülkeye "evrak-i muzirra" sokmaktadir.
Ø Ayrimci hareketleri desteklemektedirler.
Ø Gelir kaybina neden olmaktadirlar.
Ø Kuruluslari hiçbir andlasmaya dayanmamaktadir. Faaliyetlerini zaten geçici izinlerle yürütmektedirler.
Bütün bu hakli gerekçelerle, özellikle de Kirim Harbi sonrasi hizlanan kaldirma çalismalarindan bir sonuç alinamaz. Hatta Avusturya ve Ingiltere ile bu konuda yapilan ikili anlasmalar dahi bir sonuç getirmez.
Yabanci Postalar ülkenin egemenligini o kadar tehdit etmektedir ki ünlü vatan sairi Namik Kemal bu durumu "Vatan takriben degil, katiyen bizimdi. Kalesinden posta puluna kadar" diye ifade etmistir.
Ziya Pasa ise hükümetin yabanci postalari kapattirmaya muktedir olamamasini 1868 yilinda Hürriyet Gazetesinin 12. Sayisinda (27 Cumadelula/Cemaziyelevvel 1285) söyle elestiriyordu. "Vah koca Bab-i Ali sen bu günleri de mi gördün? Dava-yi dirayetlerini yere göge sigdiramaz Vükela(bakanlar) idaresindesin. Yilda üç milyon kise(1 kise=6500 kurus) varidatin(gelir) ve bu kadar bin askerin ve donanma ve mühimmatin var. Saltanatin, sevketin yerinde. Bu derece itibarsizlik sana nereden geldi? Bu iki devlet (Fransa ve Avusturya) bir zamandan beridir senin tek hayirhahin(iyiligini isteyen) olmak davasinda bulunuyorlar. Ya bu hakareti niçin ettiler?".
Burada dikkat çekmek istedigimiz bir baska husus ise Osmanli Devletinin kaldirma girisimlerine karsi canla basla ve her türlü diplomatik tehditle direnen bu güçlü ülkeler, Osmanliya isyan ederek bagimsizligini kazanan Yunanistan, Romanya, Bulgaristan vb diger yerlerdeki teskilatlarini çok kisa bir süre içerisinde kapatmislardir.
Ancak Ittihat ve Terakki yönetiminin Kapitülasyonlari kaldirmasindan (1911) sonradir ki, 1 Ekim 1914 Ekiminden itibaren yabanci postalar kapatilarak, bunlara ait Posta Kutulari toplatilir.
Ne yazik ki bu durum fazla uzun sürmez ve Sevr Anlasmasi ile yabanci postalar tekrar geri gelir. Kesin olarak kaldirilmalari ise Lozan görüsmeleri sirasinda 28 Nisan 1923 tarihli oturumda alinan kararla mümkün olmustur.***
Dostlukla.
*Çünkü Menzilhanelerde Osmanli Tatarlarinin yorulan atlarini degistirmeleri için sürekli yedek ve hazir atlar bulunduruluyordu. Hatta bu tatarlar yorulan atlarini degistirmek için yolda herhangi bir yerde dahi sivil halkin atlarina el koyma yetkisine sahiptiler.
**Ulahlar: Makedonya'da ve Balkanlarin çesitli yörelerinde yasayan Rumen (Roma) kökenli bir halk.
***Konuyla ilgili yararlanilan kaynaklar. Nesimi Yazici. "Osmanli Imparatorlugunda Yabanci Postalar ve Atatürk Türkiyesinde Postacilik". A.I.T.I.A. Gazetecilik ve Halkla Iliskiler Yüksek Okulu Iletisim Dergisi. 1981/3.s.137-197. Turgut Tan. "Osmanli Imparatorlugunda Yabancilara Verilmis Kamu Hizmetleri Imtiyazlari". Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi. C.XXII, No.2.(Haziran 1967). S.285-326. Asaf Tanrikut. "Türkiye'de Posta ve Telgraf ve Telefon Tarihi ve Teskilat ve Mevzuati". Ankara 1984. S.319-349. Yunus Türkölmez."PTT'de Isçi ve Memur Örgütlenmesi". (Ankara.1988)