Bugün, 6 Şubat 2025 Perşembe
Kudüs Ibrani Üniversitesi’nde arastirmaci Haim Rabinowitch ve arkadaslari birkaç yildir patatesten elektrik üretme projesi üzerinde çalisiyor. Patatese basit bir metal düzenek ve ampul takarak elektrikten yoksun köyleri bu yolla aydinlatmayi hedefliyorlar. Rabinowitch, bir tek patatesin bir odayi 40 gün aydinlatacak kadar elektrik üretebilecegini söylüyor.
Bu düsünce bazilarina saçma gelse de, aslinda bilimsel temellere dayaniyor. Fakat Rabinowitch ve ekibinin de kesfettigi gibi bu düsünceyi hayata geçirmek göründügünden daha zor.
Organik bir maddeden pil yapmak için iki metal parçasi gerekiyor. Çinko gibi bir metal negatif yüklü elektrot, yani anot, bakir gibi bir metal de pozitif elektrot, yani katot olarak kullanilabilir. Patatesin içindeki asit, çinko ve bakir ile kimyasal tepkimeye neden oluyor ve elektronlar bir metalden digerine dogru akarken enerji meydana geliyor.
Süper patatesler
Okullarda elektrik akimiyla ilgili fizik derslerinde genellikle patates kullanilir. Fakat bugüne kadar kimse patatesi enerji kaynagi olarak incelememis. 2010’da Rabinowitch, California Üniversitesi’nden baska bir ekiple birlikte bu fikri denemeye karar vermis. Yine daha fazla enerji için patatesi dört-bes dilime ayirip aralarina bakir ve çinko metal tabakalari koyarak bir devre olusturmuslar.
Önce patatesi sekiz dakika kaynatarak içindeki organik maddenin parçalanmasini, böylece direncin azalmasiyla elektronlarin daha serbest hareket etmesini ve daha çok enerji üretilmesini saglamislar.
Rabinowitch bundan düsük voltajli enerji üretildigini, “fakat elektrik olmayan bölgelerde aydinlatma ve cep telefonu ya da baska bir elektrikli cihazi sarj etmede kullanilabilecegini” belirtiyor.
Bu elektrigin maliyeti kilovat saat basina 9 dolar civarinda; yani normal bir pilden 50 kat daha ucuz. Geri kalmis bölgelerde aydinlatma amaciyla kullanilan gazyagindan ise alti kat ucuz oldugu söyleniyor.
Peki neden patates hâlâ bu amaçla kullanilmiyor?
Besin kaynagi
Patates besin kaynagi olarak büyük önem tasiyor. 2010 yilinda 324 milyon tondan fazla patates üretildi. 130 ülkede tahil disindaki gidalar içinde en çok tüketilen ürün ve milyarlarca insan açisindan baslica karbonhidrat kaynagi. Ucuz ve çabuk bozulmayan bir ürün.
Dünyada 1,2 milyar insan elektriksiz yasiyor. Arastirmacilar patatesin çözüm olabilecegini ve politikacilarin ve kuruluslarin ilgi gösterecegini sandi. Fakat deneylerin üzerinden üç yil geçmesine ragmen patates enerjisi neden beklenen ilgiyi görmedi? Rabinowitch bunun nedenini “haberleri yok” seklinde açiklasa da, asil neden biraz daha karmasik görünüyor.
Birincisi, enerji amaciyla bir gida ürününün kullaniliyor olmasi. Birlesmis Milletler Gida ve Tarim Örgütü’nden Olivier Dubois, bu amaçli kullanimda gida stokunun azalmasi ya da çiftçilerle rekabet durumunun olusmamasi gerektigini belirtiyor.“Önce su soruyu sormaliyiz: Yeteri kadar yiyecek patates var mi? Sonra, patates satisindan geçimini saglayan çiftçilerle rekabet durumuna düsüyor muyuz? Bu iki konuda sorun yoksa ve elde hala patates varsa o zaman bu is olabilir.”
Bazi uzmanlar, satilamayip elde kalan patateslerin enerji amaciyla kullanilabilecegini belirtiyor. Örnegin Kenya’da üretilen 10 milyon ton patatesin yüzde 10-20’si pazara ulasamiyor ya da kötü depolama kosullari nedeniyle heba oluyor.
Patates pilin zayifliklari
Fakat bazi ülkelerde yerel üretilen patateslerin pahali ve az olmasi bazi bilim insanlarini baska ürünlerden enerji elde etmeye yöneltti. Sri Lanka’da KD Jayasuriya adli fizikçi, elektrik enerjisi üretiminde bir tür muz kökü kullaniyor. Kökü kaynattiktan sonra dograyarak enerji üreten ekip, bir ampulü 500 saat boyunca aydinlatacak elektrik üretmeyi basardigini söylüyor.
Patatesten enerji üretme fikrine yeterince sicak bakilmiyor. Massachusetts Üniversitesi’nden Derek Lovley bu projeye ilgisizligin nedenini suna bagliyor: “Bu enerji aslinda çinkonun asinmasi yoluyla elde ediliyor. Yani zaman içinde patates ya da muzu da yenilediginiz gibi çinkoyu da yenilemek gerekiyor,.”
Aslinda çinko gelismekte olan ülkelerde ucuz bir maden. Sri Lankali bilim adami çinkonun yine de gaz yagindan daha az maliyetli olacagini söylüyor. Ayrica magnezyum ve demir gibi madenler de ayni amaçla kullanilabilir.
Tabii bir de günes enerjisi gibi modern tekniklerin kullanildigi bir çagda patatesten enerji üretme fikri tüketiciye pek de cazip gelmiyor.
Fakat patatesi pil olarak kullanmanin mümkün oldugu ve ucuz bir enerji kaynagi olabilecegi görüldü. Bu fikrin takipçileri bu isten kolay kolay vazgeçmeyecek görünüyor.
Bu makalenin Ingilizce aslini BBC Future’da okuyabilirsiniz.
